Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng tọa lạc tại xã Trường Yên (Hoa Lư, Ninh Bình) được xây dựng vào thế kỷ 17. Nơi đây còn rất nhiều hiện vật cổ giá trị, trong đó nổi bật là cặp long sàng bằng đá (hay còn gọi là sập đá), được công nhận bảo vật quốc gia vào cuối năm 2017.
Cổ vật long sàng ở đền vua Đinh Tiên Hoàng (bài Tết)
Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng ở xã Trường Yên.
Long sàng trước nghi môn ngoại
Long sàng trước nghi môn ngoại đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng là hiện vật độc bản do triều đình phong kiến Lê - Trịnh chế tác với mục đích làm đồ tế khí dâng tại đền thờ. Hiện vật có niên đại đầu thế kỷ 17.
Chiếc sập đá cổ được chế tác từ một tảng đá xanh nguyên khối, hình hộp chữ nhật, nặng khoảng 1,5 tấn (rộng 127cm, dài 187cm). Chân đế hơi choãi tạo dáng quỳ vững chãi (rộng 134cm, dài 196cm).
Giữa long sàng trang trí hình rồng cuộn mang đầy đủ nét đặc trưng của rồng thời Lê - Trịnh. Thân rồng uốn kiểu yên ngựa, đầu to, bờm lớn ngược ra phía sau, miệng há to ngậm viên ngọc châu, răng nanh sắc nhọn, sừng hai chạc, đuôi rồng vuốt về phía sau uy nghi.
 |
| Long sàng cổ trước nghi môn ngoại đền thờ Đinh Tiên Hoàng. Ảnh: Lê Hoàng. |
Theo các nhà sử học, trong không gian thờ cúng của người Việt thường xuất hiện nhiều sập đá với bề mặt trơn, phẳng, duy nhất cặp sập đá trước nghi môn ngoại và trước bái đường đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng trang trí hoa văn rồng cuộn trên bề mặt, thể hiện sự uy quyền của bậc đế vương.
Những chi tiết điêu khắc trên long sàng được nhân cách hóa lạ lẫm. Cả bốn chi của rồng thay vì tạo hình chân móng vuốt chim ưng như truyền thống thì các nghệ nhân lại tạc hình cánh tay người nhỏ nhắn, thon dài vẻ nữ tính. Hai bàn tay ở vị trí chi trước nắm chặt sừng và bờm rồng; ở chi sau, một cánh tay thon mềm vít râu rồng, tay còn lại xòe ngón đạp chơi vơi trên không trung. Thân rồng cũng ở tư thế đang vặn mình, ngửa bụng lên trời.
Cách tạo tác chi rồng trên long sàng thành bàn tay vũ nữ mềm mại được đánh giá là hiếm có trong lịch sử mỹ thuật truyền thống Việt Nam, thể hiện sự phá cách mạnh mẽ trong trí tưởng tượng của nghệ nhân điêu khắc xưa.
Một điểm nhấn đặc biệt là hình sư tử được chạm khắc sắc nét giữa hai chi sau của rồng. Hình ảnh sư tử trên long sàng trước nghi môn ngoại được cho là lần đầu tiên và duy nhất trong nghệ thuật Đại Việt đã đến gần nhất với đặc điểm tự nhiên của loài vật này. Sư tử có bờm dày, ức nở, bụng thon, dáng vẻ uy phong, nhưng không hung tợn, chân trước giơ lên như muốn đỡ lấy chân rồng.
Bốn chân của long sàng được tạo tác với hình dạng quỷ dạ xoa dữ tợn. Sự hiện diện của những ác quỷ trên ngai bệ thể hiện sự thần bí và mang ý nghĩa nhắc nhở về địa vị, quyền lực trong chốn linh thiêng, thờ tự.
Long sàng trước bái đường
Chiếc long sàng thứ hai ở đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng tuổi đời trên 300 năm, được đặt ở vị trí trang trọng trên sân chầu của ngôi đền cổ, sát thềm tòa bái đường. Long sàng này cũng được tạc dựng từ đá nguyên khối hình hộp chữ nhật, nặng khoảng 2 tấn (dày 18cm, dài 188cm, rộng 138cm).
 |
| Long sàng trước bái đường vua Đinh. Ảnh: Lê Hoàng. |
Chính giữa bề mặt long sàng được chạm khắc hình rồng tượng trưng cho quyền lực tối cao của nhà vua. Rồng có dáng khoanh tròn trên mặt sập, đầu hướng về phía đông, nhìn lên đỉnh núi Mã Yên.
Tương tự long sàng trước nghi môn ngoại, điểm nhấn đặc biệt ở chi tiết chạm khắc rồng là ba trong bốn chi được các nghệ nhân điêu khắc nhân hóa mang hình dáng cánh tay và bàn tay con người.
Ở chi trước, một bàn tay vít sừng rồng, một bàn tay nắm chặt bờm rồng. Ở hai chi sau, một chi vẫn giữ kiểu móng vuốt chim ưng truyền thống, còn một chi xòe ra như bàn tay sáu ngón đang nắm giữ thân rồng. Mình rồng vặn xoắn, bụng ngửa lên trời, cổ không rõ ràng mà bị râu và bờm che khuất.
Được tạo thế khoanh mình kết hợp với những họa tiết khác thường, nhưng hình ảnh rồng cuộn trên mặt long sàng vẫn thể hiện được sự uy nghi, hùng dũng và mở ra nhiều liên tưởng nghệ thuật độc đáo.
Xung quanh mặt long sàng được chạm khắc diềm trang trí với những hoa văn tỉa tót cầu kỳ, không theo quy tắc đối xứng. Đường diềm phía trước là hình lưỡng long chầu nhật với đao mác vần vũ uy phong; diềm phía sau lại được trang trí những con vật dân dã, gần gũi với người nông dân như tôm cá, chuột, trâu...
Ở đoạn giữa đường diềm là hai con tôm đang đối đầu nhau, càng gọng giơ lên mạnh mẽ, được chạm khắc tinh xảo đến từng sợi râu. Phía bên trái là hình một con chim đang rỉa cánh, tiếp đến là chồn...