Cây ích mẫu là một trong những vị thuốc quý của nền Y học cổ truyền với công dụng chủ yếu là dành cho phái nữ. Ngay từ cái tên cũng đã cho ta thấy phần nào tác dụng của vị thuốc này: ích mẫu nghĩa là có ích cho người mẹ.
Tương truyền thời xưa, ở chân núi Đại Cố, có một cô thôn nữ hiền lành tên là Tú Nương. Sau khi lấy chồng được mấy tháng thì nàng có mang. Một hôm, Tú Nương đang ngồi trong nhà dệt vải, bỗng nghe có tiếng vó ngựa ầm ầm. Cô nhìn ra cửa, thấy có một con nai chân bị thương tập tễnh chạy vào nhà, nghênh đầu kêu “be, be” hết sức đáng thương. Tú Nương nhìn về phía xa thấy có một toán thợ săn đang phi ngựa đến. Cô liền dẫn con nai trốn xuống gầm ghế mình đang ngồi và lấy chăn che kín lại. Khi tốp thợ săn tới trước cửa, hỏi có thấy con nai hay không, cô làm như chẳng có chuyện gì, cứ tiếp tục dệt vải và điềm nhiên trả lời: “Nó đã chạy về phía đông rồi!”. Toán thợ săn liền phóng ngựa đi. Đợi họ đi khuất cô mới gọi con nai ra và chỉ: “Hãy mau chạy ngay về phía tây!”. Con nai như hiểu ý, cảm kích gật đầu mấy cái, rồi khập khiễng chạy về phía tây.
Con nai được Tú Nương cứu khỏi nhóm thợ săn. (Ảnh: kienthuc.net.vn) Vài tuần sau, Tú Nương trở dạ, không may lại bị chứng khó đẻ. Bà đỡ cố gắng mãi, nhưng cũng đành bó tay. Người chồng mời thầy thuốc đến khám, cho uống đủ thứ thuốc thúc đẻ cũng vẫn vô dụng. Trong khi đó mẹ chồng cô cũng đến chùa thắp hương cầu thần linh phù hộ. Cả nhà nhìn Tú Nương bụng quằn quại và không thể cầm nổi nước mắt. Đúng lúc ấy con nai xuất hiện, miệng ngậm mấy nhánh cây, tiến tới gần chỗ Tú Nương mắt đang đẫm lệ, miệng kêu “be, be”. Tú Nương mở mắt, nhận ra đó chính là con nai đã được mình giải thoát mấy tháng trước. Cô liền hiểu ý và bảo chồng lấy mấy nhánh cây từ miệng con nai đem sắc lên cho mình uống. Con nai gật đầu mấy cái rồi chạy trở về núi. Uống xong bát thuốc, chỉ một lát sau Tú Nương đã cảm thấy cơn đau dịu bớt, toàn thân khoan khoái. Chẳng bao lâu đã nghe tiếng trẻ khóc “oe oe”…
Cây ích mẫu mà con nai mang đến đã cứu được mẹ con Tú Nương. (Ảnh:
medium.com) Biết được tác dụng kỳ diệu của cây thuốc con nai mang tới, người chồng liền lên núi tìm kiếm và nhổ về trồng ở quanh nhà, dùng làm thuốc chữa bệnh cho phụ nữ trong thôn. Kinh nghiệm quý báu đó đã lan rộng và lưu truyền tới tận ngày nay. Dân gian còn để lại hai câu thơ nổi bật lên công dụng của loài cây này:
Nhân trần, ích mẫu đi đâu
Để cho gái đẻ đớn đau thế này!
Sơ lược vài nét về cây ích mẫu
Ích mẫu còn có tên gọi khác là ích minh, cây sung úy, làm ngài, xác điến, cây chói đèn (dân tộc Tày), chạ linh lo (dân tộc Thái). Tên khoa học là Leonurus heterophyllus, họ Lamiaceae (họ Hoa Môi), là loại cây mọc hoang ở nước ta và nhiều nước khác trên thế giới (ngày nay đã được trồng để đáp ứng nhu cầu).
Cây ích mẫu là loại cỏ sống 1 – 2 năm, cao 0,6 – 1m. Bộ phận dùng làm thuốc là toàn cây thường gọi là ích mẫu thảo; quả gọi là sung uý tử. Sau khi trồng được 3 – 4 tháng, khi cây bắt đầu ra hoa mới cắt để lại các chồi gốc cho cây tiếp tục phát triển. Thu hoạch cây vào lúc trời nắng, rửa sạch, dùng tươi, hay phơi trong râm để héo đem nấu cao, hoặc phơi khô để dùng dần.
Thành phần hóa học: toàn cây ích mẫu chứa leonurin, atachydrin, leonuridin. Ích mẫu Việt Nam chứa 3 alcaloid (trong đó có alcaloid có N bậc 4), 3 flavonosid (trong...