Tản mạn về bánh trôi bánh chay trong cái ‘nết ăn’ tinh tế của người Việt

Ở xứ Việt, cái ăn dường như là cách để con người tỏ nỗi lòng của mình. Nên ngày tết nào ở cái xứ sở ấy cũng đều có một món gì đó đặc trưng. Như Tết cổ truyền có bánh chưng, bánh giầy; tết Hàn thực có bánh trôi chay. Những thức bánh ấy giản đơn lắm, nhưng lại hàm chứa trong nó bao ý vị, bao điều đáng nhớ. 

Là món ăn hay là “con thuyền” chở những chuyện xưa

Ở đất nước hình chữ S này, người ta không chỉ ăn để no. Khi chế biến đồ ăn, người Việt rất thích gửi vào đó những tâm tình. Để khi thưởng thức, người ăn không chỉ tập trung vào hương vị món ăn mà còn được thưởng thức những giá trị tinh thần bên trong ấy. 

Ai ăn bánh chưng dịp cỗ Tết mà lại không nhớ Lang Liêu. Hoàng tử sống vừa hiền lành, vừa đạo hiếu nên được một vị Thần hiển linh giúp đỡ. Trong mộng, chàng được dạy cho làm một thứ bánh tròn, một thứ bánh vuông, tượng trưng cho Trời và Đất. Để rồi món ăn quá đỗi đơn giản làm ra từ “ngọc thực” ấy đã chiến thắng mọi sơn hào hải vị mà giúp chủ nhân lên tiếp truyền ngôi báu. Phải chăng, trong bánh chưng vuông, bánh giày tròn ấy chứa cả lý lớn: Sống hiền hòa và thuận theo Đất Trời thì những điều tốt lành nhất sẽ đến. 

Bánh trôi bánh chay cũng chứa trong nó bao tích xưa, chuyện cũ. Loại bánh giản dị này gắn liền với tết Hàn Thực của Trung Hoa, một cái tết không lửa, không nấu nướng để tưởng nhớ một công thần.

Chuyện xưa kể lại rằng, bên Trung Hoa khi xưa có một người theo phò tá thái tử lưu vong. Trên con đường gian truân, thiếu lương thực vị tiên sinh ấy còn sẵn sàng xẻo thịt đùi của mình, nấu thành canh để cứu đói cho bề trên. Sau đó, vị này lại theo thái tử ròng rã mấy mươi năm trời, không quản gian nguy. 

Ấy vậy mà đến khi trở về nước, lên ngôi báu, vị Thái tử xưa kia lại quên mất bề tôi trung thành của mình, ban thưởng cho tất cả trừ con người ấy. Vị tiên sinh này là người hiểu đạo nghĩa nên không so đo, tính toán, lặng lẽ đưa mẹ già về quê nơi thâm sơn cùng cốc để phụng dưỡng. 

Tới khi nhà vua nhớ ra, bèn vội vàng triệu mời tiên sinh ấy vào cung lĩnh thưởng, nhưng bất thành. Vua hạ lệnh đốt rừng để khiến bề tôi trung thành phải bỏ nhà mà ra. Nhưng vị bề tôi ấy quyết cùng mẹ ở lại nơi nhà tranh. Kết cục cả hai đều chết cháy. Đau lòng, vua hạ lệnh cho dân chúng không đốt lửa trong ba ngày (từ mùng 3 đến mùng 5 âm lịch), để tưởng nhớ vị công thần này. 

Theo dòng chảy văn hóa, Tết Hàn Thực về đến nước Việt ta rồi dung hòa vào đó một cách uyển chuyển, nhịp nhàng. Người Việt không ăn tết Hàn Thực để tưởng nhớ lòng trung tín của vị bề tôi phương bắc. Cái Tết này đưa người Việt về cội nguồn con Rồng, cháu Tiên của mình.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, bánh trôi bánh chay này tượng trưng cho những người con của Lạc Long Quân và Âu...